سامـانـه حمـل و نقـل ريلـي درون شهـري كـرج
چـكيـده:
همگام با رشد و گسترش شهرها و همچنین افزایش روزافزون جمعیت و تعداد وسایل نقلیه، مشکلات ساختاری و عملکردی سیستم حمل و نقل شهرهای بزرگ ایران مانند کرج بروز نموده و هر روز نیز نمود بیشتری می یابد. با وجود تمامی اقدامات انجام شده مانند توسعه و بهبود شبکه معابر، به کارگیری ابزارهای مدیریت ترافیک ، استفاده از تکنولوژیهای نوین ، این شهر همچنان با مشکلات حمل و نقل روبرو بوده و تنها از طریق ادامه راه کارهای مبتنی بر اصول علمی و تقویت سیستم حمل ونقل همگانی، امکان رفع صحیح این مشکلات مهیا می گردد.
یکی از مهمترین گزینه های مناسب در راستای بهبود عملکرد کلی سیستم حمل ونقل شهر کرج، احداث خطوط و شبکه های ریلی درون شهری معرفی گردیده که توانایی ساماندهی به رفع معضلات ترافیکی موجود و سرویس دهی مطلوب آن در مراکز جمعیتی و اقتصادی کرج و شهرک های اقماری اطراف ، مورد تأیید مقامات ذی ربط قرار گرفته است.
پروژه احداث شبكه خطوط قطارشهري كرج كه يكي از بزرگترين پروژه هاي ترافيكي و عمراني كشور محسوب مي شود، علاوه بر آنكه گره بسياري ازمشكلات ترافيكي اين ابر شهر را خواهد كشود، بنوبه خود فضاي شهري كرج را براي بسياري پروژه هاي شهري و توسعه ايي ديگر مساعد خواهد ساخت.
براساس اهميت خط 2 كه از پر ترددترين بخش‌هاي شهر عبور مي‌نمايد، به عنوان مسير اول مشخص و در اين راستا سازمان نسبت به انجام مناقصه و تشريفات قانوني مربوط به انتخاب پيمانكار اصلي (EPC) طرح احداث شبكه ريلي درون شهري كرج كه از سال 1383 آغاز شده بود، اقدام و قرارداد طرح و ساخت خط 2 به طول 25 كيلومتر با 25 ايستگاه را با اعتباري بالغ بر 694 ميليون دلار به مدت 4 سال با شركت سابير منعقد و در تاريخ 9/12/1385 ابلاغ نمود.
از آنجايي كه تأمين مالي طرح از طريق تسهيلات فاينانس پيش‌بيني شده بود بر اين مبنا سازمان، مجوز بهره‌گيري از تسهيلات مالي خارجي را وفق مصوبه مورخ 22/12/85 شوراي اقتصاد دريافت و مراحل فاينانس را تا فاز اخذ گواهي مسدودي ارزي سپري نمود وليكن تاكنون به دليل موانع و محدوديت‌هاي بين‌المللي، شرايط استفاده از سرمايه‌گذاري خارجي مهيا نگرديده است.
مـزاياي احـداث قطارشهري در كـرج
در رابطه با مزاياي راه‌اندازي خطوط مترو، مباحث زيادي مطرح مي‌باشد كه تمامي آنها كاربردي است كه به صورت نامحسوس تاثير گذار بر زندگي جامعه شهري مي باشد. مزايايي كه هر كدام از شهروندان هنگام گفت و گوهاي روزمره آن را بيان مي‌كنند، بدون اينكه بدانند ريشه آن در كجاست، مباحثي چون خستگي، ترافيك، بي‌حوصلگي، آلودگي، خيابان، اتومبيل، تصادف، هزينه‌ها، درمان، زمان اتلاف وقت، خشونت، سرقت، عدم امنيت و… و در مقابل مباحثي كه اين روزها كمتر از آن صحبت مي‌شود، آسايش، امنيت، پاكيزگي، نظم و…
هم اينك بدون اينكه بخواهيم به بيرون از حيطه خود، اين مباحث را باز و تحليل كنيم، قاطعانه مي‌توانيم بگوييم، يك سيستم حمل و نقل كامل مي‌تواند بخش عمده اين مشكلات را بر طرف و موضوعات منفي ذكر شده را به نتايج كاملاً مثبت تبديل نمايد. هنگامي كه فردي فكر كند مي‌تواند با يك زمان‌بندي دقيق، از منزل خارج، و با امنيت كامل به دور از آلودگي‌هاي محيط با هزينه مناسب، و در زمان اندك خود را به محل كار برساند، سازمان مترو توانسته رسالت خود را انجام داده باشد. مطمئناً يك شهروند با مشكل كمتر، مي‌تواند اثرات بسيار مثبتي براي خود، خانواده، محيط كار و جامعه خود داشته باشد و اين همان چيزي است كه ما به دنبال آن هستيم.
به طور كلي مزاياي استفاده از مترو را در سه بعد اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي مي‌توان به شرح زير خلاصه نمود:
الف – آثار اقتصـادي:
• كاهش اتلاف وقت
• صرفه‌جويي در مصرف سوخت
• صرفه‌جويي در هزينه‌هاي درمان ناشي از آلودگي هوا
• كاهش تعداد تصادفات و افزايش ايمني تردد
• صرفه‌جويي در استهلاك و لوازم يدكي خودروها
• صرفه‌جويي حاصل در هزينه‌هاي نظافت ناشي از آلودگي هوا
ب – آثار اجتماعـي:
• احداث خطوط زيرزميني در مراكز شهر در واقع يك رويكرد …. مبتني بر مهندسي ارزش مي باشد كه از طريق تراكم موجود خيابان‌ها كاسته و تردد اتومبيل‌هاي شخصي را تسهيل مي‌نمايد و با اختصاص سطح زمين به عابرين پياده، محيط زيست شهري بهبود مي‌يابد.
• هدايت حداقل 30% از سفرهاي شهري در مسيرهاي منتهي به مترو و ايجاد امكان ارايه سرويس‌هاي متمركز اداري و تجاري به مردم در مسيرها و ايستگاه‌هاي مترو.
• افزايش امكان جابجايي مردم و در نتيجه امكان دستيابي به نقاط دور افتاده شهري.
• كمك به ايجاد نظم اجتماعي از طريق امكان برنامه‌ريزي دقيق براي مردم.
• كمك به وسايل نقليه عمومي، درماني، ايمني، آتش‌نشاني و پليس جهت عبور و مرور بهتر.
• كاهش حوادث و تصادفات رانندگي و آثار منفي آن نظير فوت، معلوليت، تنش‌ها و اتلاف وقت مردم و سازمانهـ‌اي اداري.
• ايجاد آرامش و نشاط روحي در مسافرين در اثر دور بودن از آلودگي هوا، سر و صدا و راه‌بندان.
• استفاده از نيروي برق و كاهش آلودگي
ج – آثار فرهنگـي ( نظم پذيري) :
• قانون‌مند بودن سيستم‌هاي الكترونيكي هدايت قطارهاي مترو و فواصل زماني اعزام قطارها كه از قبل تعريف شده است و همچنين زمان توقف قطارها در هر ايستگاه، باعث ايجاد نظم خاصي مي‌شود كه هر شخص براي استفاده از اين ناوگان بايد تابع اين نظم گردد و به تدريج شاهد اين نظم در تمامي ابعاد زندگي خواهد بود.
• از طرفي ديگر پاكيزگي محيط ايستگاه‌هاي مترو باعث رعايت شهروندان در حفظ نظافت آن شده و به تدريج اين فرهنگ در بين مردم جا افتاده و به سطح شهر نيز تعميم داده خواهد شد.
اين آثار كه به دو نمونه آن اشاره شد، از فرد به خانواده و نهايتاً به اجتماع سرايت خواهد كرد و زماني كه تمام خطوط مترو راه‌اندازي شود، نتيجه آثار فرهنگي را در سطح وسيع‌تري شاهد خواهيم بود.
تبديل هر كدام از عوامل ذكر شده فوق كه بسيار گسترده‌تر از اين نيز مي‌باشد (و ما به اندكي از آن اشاره كرديم) به هزينه‌هايي كه در مقابل آن پرداخت مي‌شود، ابعاد جديدي از هزينه‌هاي نامحسوس زندگي هر خانواده را روشن مي‌سازد. هم اينك اين هزينه‌ها به صورت جزئي از زندگي درآمده و شايد هيچ كس عميقاً به آن نگاه نمي‌كند و در صدد رفع آن بر نمي‌آيد.
چنانچه زمان افتتاح اولين خط متروي كرج را سال 1392 در نظر بگيريم، با احتساب روند رشد جمعيت، سفرهاي درون شهري، اتومبيل‌هاي سواري و وسايل نقليه عمومي و… در آن زمان، صرفه‌جويي‌هاي حاصله از راه‌اندازي مترو به شرح زير خواهد بود:
صـرفه‌جويي در مصـرف سوخت:
جهت محاسبه ميزان مسافر جابجا شده بعد از افتتاح اولين خط مصوب متروي كرج در صورت استفاده از ظرفيت كامل ناوگان مفروضات زير را در نظر مي‌گيريم:
طول مسير: 25 كيلومتر
قطارها 8 واگنه و ظرفيت هر قطار: 1450 نفر
سرعت متوسط با احتساب توقف‌ها و شانت در انتهاي مسير: 35 كيلومتر/ساعت
ساعت كاركرد: 17 ساعت (6 صبح تا 11 شب)
ساعت پيك: 5 ساعت
ساعات غيرپيك: 12 ساعت
مسافر جابجاشده در ساعت پيك در هر قطار (بدون در نظر گرفتن سوار و پياده شدن): 1450 نفر
مسافر جابجاشده در ساعت غيرپيك در هر قطار (بدون در نظر گرفتن سوار و پياده شدن): 870 نفر
سرفاصله زماني حركت قطارها (هد وي): 5/2 دقيقه
و در نهايت در ساعات اوج (4 ساعت) حداقل 348000 مسافر و در ساعات غير اوج(14ساعت) حداقل 584640 مسافر جابجا خواهند شد. بنابراين مسافر جابجاشده در طول يك روز در بهره‌برداري برابر 932640 مسافر مي‌باشد.
با توجه به برآورد جمعيت در سال 1390 و نرخ 42/1 سفر در كرج، برآورد تعداد سفرهاي شهر كرج در سال 1392 حدود 4 ميليون در روز خواهد بود. لذا سهم مترو در جابجايي مسافر 5/8 % مي‌گردد.
با توجه به مطالعات انجام شده از مجموع سفرهاي شهري 89% توسط وسايط نقليه بنزين‌سوز و 11% توسط وسايط نقليه گازوئيلي جابجا مي‌شوند. با در نظر گرفتن 5/0 ليتر مصرف گازوئيل و 14/0 ليتر مصرف بنزين به ازاء هر كيلومتر و متوسط 25 نفر سرنشين براي وسايل نقليه گازوئيلي و 5/2 نفر براي وسايل نقليه بنزيني، مصرف بنزين و گازوئيل در هر كيلومتر به ازاي هر نفر مسافر به ترتيب برابر 056/0 و 02/0 ليتر مي‌باشد. ميزان متوسط هر سفر با متروي كرج را 10 كيلومتر در نظر مي‌گيريم. با احتساب قيمت بين‌المللي بنزين (ليتر) 35 سنت و قيمت بين‌المللي گازوئيل (ليتر) 2/18 سنت:
• صرفه‌جويي در مصرف بنزين به ازاء هر سفر در مترو (ليتر) 50/0 = 056/0 × 89/0 × 10
• صرفه‌جويي در مصرف گازوئيل به ازاء هر سفر در مترو (ليتر) 022/0 = 02/0 × 11/0 × 10
تعداد سفر در سال 340 ميليون و ميزان صرفه‌جويي سالانه حدود 5/59 ميليون دلار در مصرف بنزين و 36/1 ميليون دلار در مصرف گازوئيل خواهد بود كه معادل ريالي آن حدود 555 ميليارد ريال خواهد بود. محاسبات براي سال اول بهره‌برداري و با هد وي 6 دقيقه و قطارهاي 4 واگنه معادل 116 ميليارد ريال خواهد بود و با توجه به پايين آمدن هدوي و اضافه كردن واگن در سال چهارم و به بعد 555 ميليارد ريال و با احتساب ثابت بودن قيمت بين‌المللي بنزين و گازوئيل محاسبه شده است.
صـرفه‌جويي در اتلاف وقت شهرونـدان:
بررسي‌ها نشان مي‌دهد مدت زمان هر سفر با مترو به طور متوسط حداقل 50% طول زمان سفر با ساير وسايل حمل و نقل ديگر مي‌باشد. با توجه به مطالعات انجام گرفته متوسط هر سفر در كرج30 دقيقه مي‌باشد، با فرض ارزش ريالي يك ساعت وقت معادل 6000 ريال، بنابراين مدت زمان كل صرفه‌جويي شده در سال كه با مترو و ظرفيت كامل بهره‌برداري انجام مي‌گيرد معادل 511 ميليارد ريال خواهد بود و اين از جمله موارد نامحسوسي است كه به آن بي‌توجهي نمي‌شود.
صـرفه‌جويي در هزينـه‌هاي درمان ناشي از آلودگي هـوا:
با توجه به آمار موجود چنانچه تعداد خانوار كرج در سال بهره‌برداري 434 هزار خانوار در نظر گرفته شود و تعداد مراجعه به پزشك به واسطه آلودگي هوا در سال از هر خانواده 2 نفر و متوسط هزينه درمان ناشي از آلودگي 200 هزار ريال و كاهش آلودگي هوا در اثر راه‌اندازي مترو 5/8 % باشد، (در صورت استفاده از ظرفيت كامل ناوگان) صرفه‌جويي در هزينه‌هاي درمان ناشي از آلودگي هوا معادل 15 ميليارد ريال خواهد بود.
صـرفه‌جويي در هزينـه‌هاي نظافت ناشي از آلودگي هـوا:
اگر هزينه سرانه نظافت ناشي از آلودگي براي هر خانوار سالانه معادل 845 هزار ريال و كاهش آلودگي هوا در اثر راه‌اندازي مترو 5/8 % در نظر گرفته شود (با احتساب بهره‌گيري از ظرفيت كامل ناوگان)، مصرف لوازم يدكي هر خودرو در سال 5% و استهلاك سالانه هر خودرو نيز 5% فرض گردد، صرفه‌جويي در استهلاك و لوازم يدكي خودروها معادل 14 ميليارد ريال خواهد بود.
صـرفه‌جويي در استهلاك و لوازم يدكي خودروها :
براساس مطالعات انجام گرفته كل وسائط نقليه در سطح شهركرج در سال بهره برداري 22 هزار خودرودر نظربگيريم و قيمت متوسط هر خودرو75 ميليون ريال ، كاهش استفاده از خودروها در اثر راه اندازي مترو 5/8% (با احتساب بهره گيري ازظرفيت كامل ناوگان) ، مصرف لوازم استفاده از خودروها در سال 5% و استهلاك ساليانه هر خودرو نيز 5% فرض گردد، صرفه جويي در استهلاك و لوازم يدكي هر خودروها معادل14ميليارد ريال خواهد بود.
بدين ترتيب اگر بخواهيم از ساير صرفه‌جويي‌هاي ناشي از راه‌اندازي مترو ياد كنيم بايد به صرفه‌جويي در پرداخت خسارات ناشي از تصادفات اتومبيل‌ها، خسارات ناشي از مرگ و مير و ديه و… اشاره نمود كه در اينجا از صرفه‌هاي اقتصادي و اجتماعي آن صرف نظر كرده لذا با توجه به محاسبات فوق در صورت استفاده از ظرفيت كامل ناوگان بهره‌برداري حداقل صرفه‌جويي‌هاي انجام‌شده معادل 1125 ميليارد ريال خواهد بود. اين مقدار در سال اول و با فرض هدوي 6 دقيقه و قطارهاي 4 واگنه معادل 234 ميليارد ريال خواهد بود كه در سال چهارم به بعد 1125 ميليارد ريال بخشي از صرفه‌جويي‌هاي محاسبه شده است.